Rudolf Steiner
Dornach, 1 Αυγούστου 1922
Απόσπασμα από την ένατη διάλεξη του κύκλου «Παγκόσμια οικονομία»
… Αν παρατηρήσουμε την παγκόσμια οικονομία, που ουσιαστικά αναπτύχθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα και διατηρήθηκε ως ολότητα μέχρι τον (πρώτο) παγκόσμιο πόλεμο, βλέπουμε ότι το εμπόριο και η βιομηχανία έπαιζαν τότε καθοριστικό ρόλο στην οικονομία.
Το αποκορύφωμα ή ας πούμε η κλασσική εποχή του δανειστικού κεφαλαίου, αρχίζει στα μέσα του 19ου αιώνα και εκτείνεται μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Τότε εμφανίστηκαν τα ιδρύματα που ασχολούνταν με δανειακές υποθέσεις, δηλαδή οι τράπεζες. Με την ανάπτυξη του τραπεζικού συστήματος, η εκχώρηση δανείων εξελίχθηκε σε καθοριστικό παράγοντα της οικονομίας.
Συγχρόνως όμως εμφανίστηκε και κάτι άλλο περίεργο. Με την διεύρυνση της δανειακής δραστηριοποίησης των τραπεζών, οι άνθρωποι έχασαν τον έλεγχο της κυκλοφορίας του χρήματος. Όλο και περισσότερο, οι χρηματικές συναλλαγές έγιναν – δεν μπορώ να βρω καλλίτερη διατύπωση – απρόσωπες.
Ήρθε ουσιαστικά μια εποχή που το κεφάλαιο άρχισε να δρα από μόνο του και οι άνθρωποι άλλοτε ανυψώνονταν και άλλοτε βυθίζονταν, καθώς εμπλέκονταν σ’ αυτή τη ροή των χρημάτων. Αυτό άρχισε να συμβαίνει σε πολύ μεγαλύτερη έκταση απ’ ότι μπορούμε να φανταστούμε, επειδή η κίνηση του κεφαλαίου είχε ήδη γίνει απρόσωπη από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Αυτό μας οδηγεί σε ένα ιδιαίτερο φαινόμενο εκείνης της εποχής. Στην οικονομία όλα εξαρτώνται από την απροκατάληπτη θεώρηση της κοινωνικής ζωής στο σύνολό της. Πρέπει να αποκτήσουμε μια καθαρή εικόνα ολόκληρης της ζωής.
Το φαινόμενο στο οποίο αναφέρομαι, εμφανίζεται αρχικά στον τομέα της ψυχολογίας, αλλά μετά διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομία. Οι καταστάσεις που πρώτα δημιουργούνται από πραγματικές δυνάμεις της ζωής, συνεχίζουν αργότερα να κυλούν λόγω της «κοινωνικής αδράνειας», όπως κάνει μια μπάλα που δέχεται αρχικά μια ώθηση. Συνεχίζουν λοιπόν να κινούνται, ακόμα κι όταν οι αρχικές ωθήσεις παύουν να δρουν.
Υπήρχαν λοιπόν μέχρι το πρώτο τρίτο του 19ου αιώνα πραγματικές οικονομικές ωθήσεις, που κατεύθυναν τις διαδικασίες δανεισμού. Αργότερα όμως, υπό την επιρροή του τραπεζικού συστήματος, οι οικονομικές αυτές ωθήσεις άλλαξαν σε καθαρά χρηματοπιστωτικές. Έτσι η όλη κατάσταση έγινε όχι μόνον απρόσωπη, αλλά και αφύσικη. Τα πάντα παρασύρθηκαν στη ροή του κεφαλαίου, που κινούταν από μόνο του. Αυτό που στην αρχή είχε εξ ολοκλήρου ως φορέα ένα προσωπικό και φυσικό υποκείμενο, χάνει στο τέλος του 19ου αιώνα τούτη τη σύνδεση.
Είναι επίσης περίεργο ότι αυτή η «μη υποκειμενική» οικονομία και κυκλοφορία κεφαλαίων συνοδεύεται κι από ένα άλλο φαινόμενο. Τα κράτη αρχίζουν να εμπλέκονται σε οικονομικές συναλλαγές και ωθούμενα απ’ αυτές, αρχίζουν να δημιουργούν αποικιοκρατίες…. Επίσης πρέπει να δούμε και τις ανεξαρτητοποιήσεις των αποικιών. Μπορούμε για παράδειγμα να δούμε καθαρά στην Αγγλία, ως πραγματικές οικονομικές διαδικασίες, τις επιπτώσεις που είχε η αποικιοκρατία στην οικονομία. Η Αγγλία δεν κατάφερε ποτέ να ξεπεράσει την αποικιοκρατία, δηλαδή τον ιμπεριαλισμό και να τον μεταμορφώσει.
Αν εξετάσουμε τη Γερμανική αποικιοκρατία, αρκεί να διαβάσουμε τους ισολογισμούς των αποικιών, για να δούμε ότι ήταν από την αρχή ασύμφορη. Μόνο μερικές μικρές περιοχές επέφεραν κέρδη. Αλλά και σε άλλα κράτη διείσδυσε η τάση να θέλουν να διευρύνονται αποκτώντας αποικίες…
Αυτά τα δυο φαινόμενα είναι ιδιαίτερα διδακτικά στην εποχή μας. Από τη μια πλευρά βλέπουμε τη «δίχως υποκείμενο» ροή κεφαλαίου, τόσο από φυσική όσο και από προσωπική άποψη. Από την άλλη πλευρά βλέπουμε έναν «δίχως αντικείμενο» ιμπεριαλισμό, στο σύνολο της οικονομίας. Τα δυο αυτά φαινόμενα φαίνονται να εξαρτώνται το ένα από το άλλο. Αυτό που αρχικά ήταν ένα καθαρά ψυχολογικό φαινόμενο, έγινε με την πάροδο του χρόνου ένα οικονομικό φαινόμενο...
