Manfred Schmidt-Brabant: Το χρήμα στην υπηρεσία του ανθρώπου

 ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

(αποσπάσματα)

Η πρώτη προσπάθεια να δημιουργηθεί ένα νέο τραπεζικό σύστημα έγινε στο Bochum της Γερμανίας.¹ Ποια ήταν τότε η πρωταρχική ιδέα, που πήρε μορφή στην τράπεζα σύμπραξης στο Bochum; Είχε εμφανιστεί η έννοια: «Τραπεζικής φύσης ιδρύματα» – θα επανέλθουμε σ’ αυτή την έκφραση. Αυτά είχαν την αφετηρία τους περισσότερο σε μια ηθική ώθηση, παρά στις καθιερωμένες οικονομικές ή κοινωνικές θεωρίες. Αυτά τα τραπεζικά ιδρύματα πρέπει να θεωρηθούν ως μια προσπάθεια για ένα νέο, πιο ανθρώπινο τρόπο χειρισμού των χρημάτων. Αυτή ήταν η βασική αρχή. Η ώθηση ήρθε από την εμπειρία της εποχής και την ιστορία του τραπεζικού συστήματος – την οποία θα δούμε πιο διεξοδικά. Είχε την πηγή της σε μια πρόταση του Rudolf Steiner αμέσως μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, που σηματοδοτούσε την αναζήτηση μιας νέας ηθικής στάσης – θα τολμούσαμε ίσως να πούμε, μιας νέας χριστιανικής στάσης – για να επαναφέρουμε το ανθρώπινο στοιχείο στην κυκλοφορία του χρήματος, στην παροχή πίστωσης κλπ, το οποίο είχε χαθεί στην πορεία της νεότερης ιστορίας.

Σ’ αυτό το δοκίμιο θα ήθελα να παρουσιάσω κάτι που συνοπτικά έχω ονομάσει: «προσπάθεια για ένα νέο και πιο ανθρώπινο τρόπο χειρισμού του χρήματος». Δεν θα ήθελα εδώ να αναφερθώ στις διάφορες οικονομικές θεωρίες που υπάρχουν, ακόμα και στο χώρο της ανθρωποσοφίας, αλλά να περιγράψω τους βασικούς παράγοντες που κρύβονται πίσω από τις διάφορες αντιλήψεις σχετικά με τον τρόπο που πρέπει να χειριζόμαστε το χρήμα.

Πρώτα θα κάνω μια επισήμανση. Όταν μιλάμε για την πραγματικότητα γύρω από το χρήμα, κινούμε πάντα ένα βαθύ συναίσθημα στον άνθρωπο. Γι αυτό θα προσπαθήσω, όσο γίνεται, να οδηγήσω την παρουσίασή μου ανάμεσα απ’ τη Σκύλα και τη Χάρυβδη τέτοιων συναισθημάτων. Θα προσπαθήσω να δείξω κάπως περιγραφικά, ποια ήταν η βασική, προτρεπτική και ενθαρρυντική κίνηση των ιδρυτών και των συνεργατών της Ελεύθερης Τράπεζας Σύμπραξης (Freie Gemeinschaftsbank) και άλλων παρόμοιων ιδρυμάτων.

Θα ήταν καλό να δούμε αυτή την περιγραφή με φόντο μια πολύ συγκεκριμένη σύγχρονη κατάσταση (στμ. Η διάλεξη δόθηκε στις 16 Απριλίου 1994): Έχουμε μπροστά μας τις ανάγκες της εποχής μας, τις οποίες όλοι γνωρίζουμε και που καθημερινά μας διαβιβάζουν τα μέσα ενημέρωσης. Παράλληλα υπάρχει ένα σοβαρό ερώτημα που σχετίζεται με τις δυσκολίες του καιρού μας. Ας δούμε το τεράστιο μέγεθος της διάνοιας που η ανθρωπότητα είναι σε θέση να παράγει. Πόση απερίγραπτη διάνοια προβάλλει στο πεδίο της τεχνολογίας! Εγχειρήματα όπως τα διαστημικά ταξίδια και η μετάβαση στη σελήνη είναι απλά σύμβολα στο χώρο της τεχνικής, όπου πραγματικά μπορεί να επιτευχθεί οτιδήποτε. Επίσης βλέπουμε ένα κόσμο πολύπλευρου ιδεαλισμού! Πόσες προσπάθειες γίνονται από εκατομμύρια ανθρώπους για το καλό της Γης, για το καλό των λαών που έχουν ανάγκη! Πόση αυτοθυσία βλέπουμε από τους ανθρώπους, όταν χρειάζεται βοήθεια σε δύσκολες στιγμές! Όλα αυτά υπάρχουν γύρω μας και μας γεμίζουν θαυμασμό, αλλά συγχρόνως βλέπουμε αδιάκοπα και την κοινωνική εξαθλίωση.

Τη βλέπουμε σε τρεις μεγάλους τομείς. Πρώτα απ’ όλα υπάρχει αυτό που πολύ συγκρατημένα χαρακτηρίζουμε ως ανεργία. Δεν είναι μόνον ότι οι άνθρωποι στερούνται κάποιου εισοδήματος και πρέπει να ζουν με επίδομα ανεργίας, σαν ένα είδος ελεημοσύνης, αλλά το πρόβλημα προχωρά πολύ πιο βαθιά. Βλέπουμε εκατομμύρια ανθρώπους να είναι ξένοι ως προς την ουσιαστική αποστολή της ζωής τους. Κάποιος που, σύμφωνα με τη θέληση και την ικανότητά του, θα μπορούσε να γίνει ένας καλός μουσικός, δεν βρίσκει μια αντίστοιχη θέση και εργάζεται τώρα σε βενζινάδικο. Από ανώτερη σκοπιά είναι άνεργος, σε σχέση με αυτό που θα ήθελε και που θα μπορούσε να κάνει. Φυσικά έχει δουλειά και κερδίζει χρήματα, πολύ πιθανόν μάλιστα να κερδίζει περισσότερα απ’ ότι θα είχε ως βιολιστής σε ορχήστρα. Η ανεργία είναι ένα πολύ-πολύ βαθύτερο πρόβλημα απ’ ό,τι νομίζουμε στη σύγχρονη κοινωνία.

Το δεύτερο είναι η εγκληματικότητα. Όχι μόνο βλέπουμε 900 δισεκατομμύρια δολάρια να κινούνται ετησίως αποκλειστικά στο εμπόριο ναρκωτικών. Παντού απλώνεται κάθε είδους ανώνυμη εμπορική εγκληματικότητα, η οποία διεισδύει σε πολλούς τομείς και προκαλεί – όπως και η ανεργία – κραδασμούς στην κοινωνική ζωή.

Τρίτον, βλέπουμε τις τρομερές πολεμικές συρράξεις (1994, Βοσνία). Γιατί όμως εκδηλώνονται τόσο τρομερά; Πώς είναι δυνατόν οι φτωχοί λαοί να αφήνουν δισεκατομμύρια να γίνονται κυριολεκτικά «καπνός»; Δεν πρόκειται για κατηγόρια. Μιλάω γι αυτά που εξελίχθηκαν σε όλο τον κόσμο ως γιγαντιαία βιομηχανία εξοπλισμών.

Πίσω απ’ αυτά τα τρία πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα βρίσκονται συγκεκριμένες απόψεις για το χρήμα και τον ρόλο που παίζουν οι τράπεζες. Πρόκειται για εσφαλμένες αντιλήψεις. Με απλά λόγια μπορούμε – αν το επιτρέπει μια τέτοια διάλεξη – να πούμε ότι το μεγαλύτερο μέρος του κακού στην εποχή μας προέρχεται από τη λανθασμένη αντίληψη για το τι πραγματικά είναι το χρήμα.

Η ανεργία είναι απλώς το αποτέλεσμα της αντίληψης ότι η εργασία του ανθρώπου μπορεί να πληρωθεί, ότι η εργατική δύναμη είναι εμπόρευμα και ότι ο άνθρωπος πρέπει να πουλήσει αυτό το αγαθό όσο καλλίτερα μπορεί, όσο πιο ακριβά μπορεί, τα δε εργατικά σωματεία πρέπει να του συμπαρασταθούν. Επί πλέον πρέπει να προβάλει αυτό το αγαθό στην αγορά! – Θα επανέλθουμε σ’ αυτό.

Η άλλη αντίληψη – η οποία ήδη επικρατούσε στην αρχαία Ρώμη – είναι ότι το χρήμα αυτό καθαυτό είναι ουδέτερο. Στην αρχαία Ρώμη έλεγαν «το χρήμα δεν μυρίζει!» («non olet!»), έστω κι αν το κέρδιζαν συνήθως νοικιάζοντας τουαλέτες. Η άποψη ότι ένα κατοστάρικο είναι απλά ένα κατοστάρικο, ανεξάρτητα αν προέρχεται από εμπόριο ναρκωτικών ή από τίμια εργασία, είναι η δεύτερη μεγάλη και βασική παρεξήγηση αναφορικά με το χρήμα. Η πρώτη, λοιπόν, είναι ότι μπορούμε να αγοράσουμε εργατική δύναμη με το χρήμα. Η δεύτερη, ότι το χρήμα είναι ουδέτερο, ανεξάρτητα της προέλευσής του.

Ως τρίτη θα ήθελα να αναφέρω τη βιομηχανία των εξοπλισμών, ένα εξέχον παράδειγμα της αντίληψης ότι το κέρδος δικαιώνει το προϊόν. Αν μια παραγωγή, οποιουδήποτε είδους, φανεί επικερδής, αυτό δικαιώνει το προϊόν.

Η κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε τώρα έχει προκύψει σταδιακά στην πορεία της ιστορίας. Είναι επιτακτικό να προσέξουμε τα τρία μεγάλα βήματα που περιλαμβάνει ένας βαθύτερος τρόπος θεώρησης της ιστορίας. Βλέπουμε έτσι πώς όλη η αρχαιότητα, με τον αποκαλούμενο παλαιό μυστηριακό πολιτισμό, από την Βαβυλώνα και την Αίγυπτο μέχρι τις αρχές του Ελληνικού πολιτισμού, κυριαρχούταν πλήρως από μια ιερατική κουλτούρα και μια θεοκρατική πνευματική ζωή. Η ζωή στο σύνολό της καθοριζόταν από τους ναούς. Αυτό εξασθένησε όλο και περισσότερο κατά την Ελληνική εποχή και ακόμα περισσότερο κατά τη Ρωμαϊκή. Τώρα αρχίζει να κυριαρχεί η πολιτεία. Το κράτος, το δίκαιο και οι νόμοι καθορίζουν το κοινωνικό πλαίσιο. Το ιερατικό στοιχείο, η επιρροή του ναού, υποχώρησε, μέχρις ότου έλαβε χώρα η τρίτη μεγάλη αλλαγή. Αυτή άρχισε τον 16^ο και 17^ο αιώνα: Η πολιτεία με τη σειρά της υποχώρησε και το παγκόσμιο εμπόριο απόκτησε όλο μεγαλύτερη εξουσία και κυριαρχία. Σήμερα ζούμε σε μια εποχή όπου όλοι οι ζωτικοί τομείς της κοινωνίας χρωματίζονται και καθορίζονται από την οικονομική ζωή.

Αυτά τα τρία στάδια σήμαιναν μεγάλες αλλαγές στον τρόπο χρήσης του χρήματος. Στους παλαιούς μυστηριακούς πολιτισμούς, το χρήμα ήταν πάντα συνδεδεμένο, κατά κάποιο τρόπο, με το φόρο του ναού. Ο πλούτος της χώρας ανήκε ουσιαστικά στους θεούς. Αν υπήρχε ήδη τότε ένα είδος δανεισμού για κάποιο σκοπό, επρόκειτο για καθαρά θρησκευτικό γεγονός. Μόνο κατά την Ελληνική εποχή άρχισε μια άλλου είδους σχέση με το χρήμα. Τα χρήματα μπορούσαν τώρα να γίνουν προσωπικός πλούτος. Αυτό έγινε πολύ σαφές στη Ρώμη: Άρχισε να εμφανίζεται ο πλούσιος άνθρωπος – Ο Ιούλιος Καίσαρ, ο μυθικά πλούσιος Ρωμαίος πολιτικός Κροίσος, μέχρι τον Jakob Fugger (1459-1525) στο Augsburg, ο οποίος μπορούσε να δανείσει χρήματα ακόμα και στον βασιλιά. Τα χρήματα έγιναν προσωπική ιδιοκτησία και ο δανεισμός προσωπική υπόθεση. Ο βασιλιάς αναγκαζόταν να χτυπήσει τη πόρτα του πλούσιου εμπόρου για να δανειστεί χρήματα.

Μόνο σε συνδυασμό με την εμφάνιση της οικονομικής εξουσίας αρχίζει τώρα η πορεία που, κυρίως κατά τη διάρκεια του 20^ου αιώνα, έχει ένα τόσο μοιραίο επακόλουθο: το απρόσωπο χρήμα. Δημιουργείται το απρόσωπο κεφάλαιο, η Ανώνυμος Εταιρεία. Οι άνθρωποι περνούν στο περιθώριο, αντικαθίστανται με τυχαίο τρόπο, πχ ο πρόεδρος του συμβουλίου ενός εταιρικού ομίλου. Το κεφάλαιο το ίδιο αρχίζει να κυριαρχεί.

Μόνον τώρα αρχίζει να δημιουργείται το ουσιαστικό τραπεζικό σύστημα. Ο Rudolf Steiner επισημαίνει στις διαλέξεις του τέτοιες μορφές όπως η οικογένεια Rothschild.²  Εκεί υπήρχε ακόμα ο προσωπικός χαρακτήρας. Μέχρι εκεί εκτεινόταν ακόμα το στοιχείο που προερχόταν από τις αρχαίες εποχές, αλλά συγχρόνως δημιουργήθηκε – με την οικογένεια Rothschild και τις τράπεζές τους στο Παρίσι, στο Λονδίνο και αλλού – το σύγχρονο τραπεζικό σύστημα.

Με αυτό το σύγχρονο τραπεζικό σύστημα συνδέονται πολλά από τα προβλήματα που είναι χαρακτηριστικά της σύγχρονης νομισματικής κατάστασης, επειδή οι περισσότερες από τις τράπεζες που αναπτύσσονται τώρα τηρούν και προωθούν την εσφαλμένη έννοια του χρήματος, όπως αναφέραμε εισαγωγικά.

Για να το ξεπεράσουμε αυτό και να αρχίσουμε από μια εντελώς διαφορετική αφετηρία, πρέπει να στρέψουμε διεισδυτικά το βλέμμα σε κάτι που φυσικά όλοι γνωρίζουμε, αλλά που συχνά παραβλέπουμε: Κάθε θεώρηση του χρήματος είναι συγχρόνως και μια θεώρηση των στοιχείων της βιογραφίας του κάθε ανθρώπου.

Αν ασχολούμαστε όχι μόνο με κοινωνικές επιστήμες, αλλά επίσης με κοινωνική εργασία ή παρόμοιους τομείς, τότε γνωρίζουμε πως οι εσφαλμένες αντιλήψεις για το χρήμα μπορούν επιφέρουν ένα βαθειά ταπεινωτικό και επιβλαβές αποτέλεσμα στη βιογραφία ενός ανθρώπου. Γι αυτό τέτοιες θεωρήσεις είναι παράλληλα πράξεις αυτογνωσίας του ανθρώπου…… Το χρήμα έχει μόνο φαινομενικό χαρακτήρα. Είναι απλά ζήτημα λογιστικής.

Ένα από τα μεγάλα βήματα που έκανε ο Rudolf Steiner στο οικονομικό σεμινάριο ήταν όταν διασαφήνισε με πολύ έμφαση: Το χρήμα κατά πρώτο λόγο δεν είναι τίποτα άλλο από μια ευέλικτη λογιστική.³ Θα μπορούσαμε εξ άλλου να έχουμε τα νούμερα γραμμένα κάπου: τις απαιτήσεις που έχουμε και τα χρέη μας προς άλλους. Το χρήμα εξελίχθηκε επειδή αυτή η μορφή λογιστικής είναι εύχρηστη. Αλλά αυτά καθαυτά τα χρήματα είναι άχρηστα. Μπορώ να έχω μια βαλίτσα με εκατό εκατομμύρια σε χαρτονομίσματα, αλλά δεν μου χρησιμεύουν ούτε ως τροφή, ούτε ως ενδυμασία. Απλά εκφράζουν μια αξία, μια αξία σε αριθμούς. Αυτό είναι πολύ εμφανές στο σημερινό σύστημα επιταγών και πιστωτικών καρτών, όπου δεν συναλλαζόμαστε πλέον με πραγματικά χρήματα, παρά μόνο μεταφέρουμε τα ποσά μέσω των τραπεζικών καρτών.

Αυτό το στοιχείο οδήγησε τον Rudolf Steiner σε μια πολύ αυστηρή απαίτηση: την αποχή από κάθε είδους φορολογίας εισοδήματος και την εισαγωγή φόρου εξόδων.⁴ Το εισόδημα αυτό καθαυτό, ότι δηλαδή έχουμε χρήματα, δεν συνεπάγεται γενικά καμιά επιβάρυνση του κοινωνικού οργανισμού…… Μόνο τη στιγμή που τα λεφτά θέτουν κάτι σε κίνηση στον κοινωνικό οργανισμό, όταν αγοράζουμε κάποια αγαθά από άλλους, εκείνη τη στιγμή η πολιτεία πρέπει να πει: Τώρα το χρήμα ενεργοποιείται και θα φορολογηθεί. Τόσο συνεπής είναι η περιγραφή του Rudolf Steiner για τον φόρο εξόδων, ώστε θεωρεί σωστό να καταλογίζεται φόρος εξόδων ακόμη κι όταν κάποιος καταθέτει χρήματα σε μια τράπεζα. Κι αυτό γιατί τη στιγμή που καταθέτουμε ένα ποσό στον τραπεζικό μας λογαριασμό, η τράπεζα αρχίζει να εργάζεται με τα χρήματα και κάτι αρχίζει να κινείται στον κοινωνικό οργανισμό. Είναι όμως εντελώς αδιάφορο για την κοινωνία αν έχουμε τα χρήματα στο σπίτι…. Από την πλευρά της κοινωνικής επιστήμης, το χρήμα γίνεται πραγματικό μόνον όταν χρησιμοποιείται.

Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αναπτύξουμε ένα αίσθημα γι αυτό που ο Rudolf Steiner διατύπωσε ως εξής: Το χρήμα είναι το πιο πνευματικό στην οικονομική ζωή.⁵ Ουσιαστικά, μπορεί να γίνει κατανοητό μόνον πνευματικά. Όταν οι άνθρωποι με κοινή πνευματική κατανόηση δέχονται αμοιβαία μεταξύ τους μια ορατή εξομοίωση αξιών, τότε εμφανίζεται το φαινόμενο του χρήματος.

Μια τέτοια άποψη είναι σημαντική, όταν βλέπουμε τις αρνητικές συνέπειες των χρημάτων που έγιναν απρόσωπα.

Τώρα ερχόμαστε σε κάτι πολύ βασικό: Το χρήμα παράγει χρήμα. Δεν είναι η εργασία που παράγει χρήμα, αλλά το ίδιο το χρήμα. Έτσι επιστρέφουμε σε παλιές εποχές στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η πιο παλιά μορφή όπου το χρήμα παράγει χρήμα είναι η επιβολή τόκου επί του δανειζομένου ποσού. Στο βιβλίο του Μωυσή διαβάζουμε: «Δεν θα δανείσεις τα χρήματά σου σε άλλον άνθρωπο με τόκο».⁶

Τρεις χιλιάδες χρόνια της ιστορία μας σημαδεύτηκαν από αυτή τη φράση. Δεν ήταν μόνο η βιβλική αντίληψη της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά και πολλοί Έλληνες φιλόσοφοι, ιδιαίτερα ο Πλάτων κι ο Αριστοτέλης, που καταδίκασαν αυστηρά τον τόκο – το ίδιο και πολλοί Έλληνες και Χριστιανοί συγγραφείς, μέχρι τον Μεσαίωνα, ακόμη και μέχρι τον καιρό μας! Αν κοιτάξουμε σ’ ένα μεγάλο λεξικό, όπως πχ το θεολογικό λεξικό της καθολικής εκκλησίας, θα δούμε δίχως περιστροφές ότι η πρόταση αυτή ισχύει ακόμα. Επειδή όμως η καθολική εκκλησία κινεί δικές της τράπεζες, δηλαδή χειρίζεται χρήματα, έχει ανακαλύψει ένα τύπο που πράγματι έχει ενδιαφέρον: Μπορεί να δεχτεί τόκους στον βαθμό που καλύπτει τα έξοδά της για τη διαχείριση και τον δανεισμό των χρημάτων. Η εντολή όμως του Μωυσή έχει οδηγήσει σε μια περίεργη κατάσταση.

Στα ίδια βιβλία του Μωυσή⁷ αναφέρεται – πρέπει να θυμόμαστε ότι απευθύνεται στους Εβραίους: «Από τους ξένους μπορείς να κρατήσεις τόκο» – δηλαδή από άλλους λαούς. Αυτό οδήγησε στο γνωστό φαινόμενο που σημάδεψε όλο το Μεσαίωνα: Για τους Χριστιανούς που ακολουθούσαν την πρώτη εντολή απαγορευόταν να πάρουν τόκο, αλλά για τους Εβραίους που ζούσαν στις μεσαιωνικές πόλεις επιτρεπόταν να δανείζουν χρήματα με τόκο. Μια πολύ περίεργη ιστορία! Οι Χριστιανοί τηρούσαν την πρώτη εντολή. Το ίδιο και το κράτος. Υπήρχε αυστηρή απαγόρευση για τη λήψη τόκου. Το κράτος τηρούσε αυτό το νόμο: Δεν θα δανείσεις τα χρήματά σου με τόκο. Παράλληλα όμως το κράτος έλεγε: Στους Εβραίους επιτρέπεται να το κάνουν, γι αυτό είναι αποδεκτό να δανείζεται κανείς από τους Εβραίους χρήματα με τόκο.

Καταλαβαίνουμε λοιπόν γιατί εμφανίστηκε η οικογένεια Rothschild, πατέρας και γιοί, που ίδρυσε μετά το τέλος του Μεσαίωνα το σύγχρονο τραπεζικό σύστημα. Ήταν ένα γεγονός παγκόσμιας ιστορικής σημασίας!

Το πρόβλημα, όμως, του τόκου δεν είναι το σοβαρότερο. Πολύ πιο σοβαρό είναι ότι το ίδιο το χρήμα έγινε εμπόρευμα. Κάθε δευτερόλεπτο, έτσι λέγεται, μετακινούνται σήμερα, μέσω της επικοινωνίας του διαδικτύου, τριακόσια δισεκατομμύρια δολάρια εδώ κι εκεί στον κόσμο. Έτσι η Γη περιβάλλεται, σαν να λέμε, με έναν μανδύα πλεγμένο από μια τεράστια, ακατάπαυστη κίνηση χρήματος, όπου στο μεγαλύτερο ποσοστό το χρήμα αντιμετωπίζεται ως εμπόρευμα: δολάρια αγοράζονται, δολάρια πωλούνται, ανταλλάσσονται με άλλα συναλλάγματα κοκ.

Όλα αυτά επιτείνονται επειδή οι τράπεζες ήδη από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων ήσαν τράπεζες καταθέσεων, όπου μπορούσε κάποιος να φυλάξει τα χρήματά του. Αυτό ενισχύθηκε περαιτέρω από τον 16^ο αιώνα σε τέτοιο βαθμό που οι τραπεζικοί οργανισμοί που δημιουργήθηκαν, πχ στην Ιταλία, συγκέντρωσαν τεράστια κεφάλαια. Λόγω της συσσώρευσης του κεφαλαίου άρχισε μια διαδικασία που μετά εντάθηκε προς τα τέλη του 1800 και τις αρχές του 1900: εμφανίστηκε το δανεικό κεφάλαιο.

Όλα αυτά συνδέθηκαν και εμφανίστηκε, κυρίως με το εμπόριο χρημάτων, κάτι που πρέπει να περιγράψουμε με πολύ σοβαρά λόγια…..

Πάντα όταν το χρήμα παράγει χρήμα και το ίδιο το χρήμα γίνεται εμπόρευμα, όταν δεν συμπεριλαμβάνεται πλέον καμιά ανθρώπινη εργασία, αλλά επικρατούν καθαρά υλικές συνθήκες, τότε κυριαρχεί η πνευματικότητα της ύλης. Στην κυριαρχία του χρήματος ζει πάνω απ’ όλα η εξουσία του Άριμαν.

Στις παρατηρήσεις του για την κίνηση του χρήματος, ο Rudolf Steiner μας οδηγεί στην εξής επίγνωση: όσο το χρήμα γίνεται αντικείμενο εμπορίου, όσο το κεφάλαιο γίνεται οικονομικό εργαλείο για την παραγωγή περισσότερου χρήματος, τόσο μολύνεται κάθε τι κοινωνικό και οδηγεί στην καταστροφή, επειδή τότε δρα αποκλειστικά ένα αντι-χριστικό, ένα αντι-θεϊκό στοιχείο.

Ο Paul Kennedy επισημαίνει, στις ακριβείς αναλύσεις του, ότι η αναστροφή είναι εφικτή μόνο αν φανταστούμε μια νέα αγωγή, μια αναμόρφωση του ανθρώπινου γένους.⁸ Δεν χρειάζεται να το φανταστούμε αυτό γενικά και επιφανειακά. Όμως πρέπει να σκεφτούμε ότι ορισμένα πράγματα που επί αιώνες, ιδίως στους τελευταίους αιώνες του υλισμού, έχουν οδηγηθεί από τον εσφαλμένο τρόπο σκέψης σε παραπλανητικούς δρόμους, πρέπει να ιδωθούν καθαρά, να αναληφθούν ξανά, να αναθεωρηθούν και να θεμελιωθούν εκ νέου.

«Το χρήμα ως περιπλανώμενο αντικείμενο εμπορίου και κερδοσκοπίας (το χρήμα ως εμπόρευμα) δαμάζεται με τη βοήθεια των κοινωφελών τραπεζών».⁹ Είναι εξαιρετικά σημαντικό να σκεφτούμε ότι χρειάζεται να δαμαστούν αυτές οι άγριες χρηματικές συναλλαγές. Δεν μπορούμε να διαφύγουμε τον Άριμαν. Ο διάβολος κυβερνά σ’ αυτό τον κόσμο. Το γνώριζαν πάντα οι άνθρωποι, ακόμη και στον Μεσαίωνα. Μπορούμε όμως να συμπεριφερθούμε έτσι σ’ αυτό τον κόσμο, ώστε ο διάβολος να οπισθοχωρήσει στο ρόλο του. Υπάρχουν μεσαιωνικές εικόνες όπου ο διάβολος κρατά το βιβλίο της λειτουργίας για τον άγιο. Πρέπει να τον υπηρετήσει. Στέκεται εκεί σαν αναλόγιο και κρατά το βιβλίο της λειτουργίας – μια γραφική μεσαιωνική εικόνα! …… Ο Άριμαν δικαιολογημένα βρίσκεται εδώ στον κόσμο και κυριαρχεί πάνω στην χρηματική οργάνωση. Αλλά πρέπει να υπηρετήσει και θα υπηρετήσει τον πνευματικό στόχο του ανθρώπου με αυτή τη χρηματική οργάνωση.

Ο άνθρωπος λοιπόν γνώριζε πάντα – το βλέπουμε ήδη στους Χριστιανούς συγγραφείς των πρώτων αιώνων – ότι: Μόνον εκείνα τα χρήματα είναι υγιή, δηλαδή Χριστιανικά, τα οποία έχουν προέλθει από εργασία. Μόνο τέτοια χρήματα, τα οποία έχω αποκτήσει με τις δυνάμεις μου ως άνθρωπος – πνευματικές δυνάμεις, καλλιτεχνικές δυνάμεις, μυϊκές δυνάμεις ή άλλες δυνάμεις – μόνο τέτοια χρήματα είναι υγιή στη βιογραφία μου, δηλαδή χρήματα που κέρδισα με τις ικανότητές μου και με τις προσπάθειές μου, όποιες κι αν είναι, με εργασία, την οποία μπορώ να εξομοιώσω με την εργασία άλλων ανθρώπων. Το χρήμα είναι τότε απλά μια έκφραση: Αυτό έχω δουλέψει εγώ! Εκείνο έχεις δουλέψει εσύ! Το χρήμα μας δίνει ένα μέτρο για το πώς μπορούμε να ανταλλάξουμε, να εξισορροπήσουμε το αποτέλεσμα της εργασίας μας.

Αν δούμε βαθύτερα σε πολλές βιογραφίες, που για κάποιο λόγο πήγαν στραβά, που χρειάζονται κάποιας μορφής φροντίδα – νέοι που πέφτουν σε εγκληματικότητα, ενήλικες που εκτροχιάζονται – θα βρούμε πάντα ως κυρίαρχο στοιχείο, το όνειρο για το «γρήγορο χρήμα», πχ τη λαχτάρα να κερδίσουμε ένα εκατομμύριο στο λαχείο. Δεν μπορούμε να ξυπνήσουμε την αίσθηση, ότι ουσιαστικά είναι ένα χτύπημα της μοίρας το να κερδίσουμε ένα εκατομμύριο στο λαχείο και χρειαζόμαστε τεράστια δύναμη για να διευθετήσουμε αυτό το χτύπημα της μοίρας, επειδή δεν έχουμε προχωρήσει πολύ στην κατανόηση ότι το χρήμα αντικατοπτρίζει στο φυσικό επίπεδο, αυτό που ο άνθρωπος επιτυγχάνει στο πνευματικό επίπεδο…….

Με το όνειρο του μεγάλου χρήματος, κάποιος άλλος μπαίνει μέσα μας, κάποιος που δεν είμαστε εμείς, που βασικά είναι ο χειρότερος εαυτός μας, μια Μεφιστοφελική μορφή. Ο Γκαίτε γνώριζε πολλά από τα μυστικά του χρήματος. Το βλέπουμε όχι μόνο στο σημείο που περιγράφει την έκδοση χαρτονομισμάτων στον «Φάουστ», αλλά και σε όλο το έργο του. Ο «Φάουστ» είναι ένα από τα υποχρεωτικά βιβλία για όποιον θέλει να εμβαθύνει στην ουσία του χρήματος.

Εδώ πρέπει να παρεμβάλλουμε ακόμα κάτι, πριν προχωρήσουμε στην έρευνά μας για το πώς μπορεί να δημιουργηθεί ένα νέο τραπεζικό σύστημα κι έτσι μια νέα συναναστροφή με το χρήμα. Για άλλη μια φορά πρέπει να στρέψουμε το βλέμμα σ’ αυτό που ανέφερα εισαγωγικά. Η εργασία του ανθρώπου δεν είναι εμπόρευμα. Δεν μπορούμε να αγοράσουμε την εργασία ενός ανθρώπου. Ίσως προσποιούμαστε ότι πληρώνουμε γι αυτήν, αλλά τότε ακριβώς εμφανίζονται ρήξεις και διαμάχες στην κοινωνική ζωή. Στην εργατική δύναμη του ανθρώπου κρύβεται πράγματι όλη η βιογραφική του αποστολή.

…… Κάθε γήινη ζωή έχει μια τέτοια βάση, ώστε σ’ αυτό το διάστημα ο άνθρωπος να εξελίξει την ατομικότητά του ένα βήμα παραπέρα. Και αυτό γίνεται με την εργασία. Είναι μια τεράστια πλάνη να πιστεύουμε ότι ο άνθρωπος μπορεί να είναι άνθρωπος δίχως να δουλεύει……

*

…… Παρατηρώντας τις καταστάσεις της κοινωνικής ζωής – ιδιαίτερα το θέμα της οικονομίας – από την άποψη της γνώσης του ανθρώπου, δημιουργήθηκε στον Rudolf Steiner η ώθηση για τον τρίπτυχο κοινωνικό οργανισμό, στον οποίο μπορούν πάλι να λάβουν χώρα θεραπευτικές διαδικασίες. Με βάση αυτό τον κοινωνικό οργανισμό, σκέφτηκε επίσης ορισμένα ιδρύματα. Μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο δημιουργήθηκε ένα είδος σύγκλισης πολλών διαφορετικών δραστηριοτήτων, που ονομάστηκε “Der Kommende Tag” (Η Επερχόμενη Ημέρα): εργοστάσια, σχολεία, οικονομικές δραστηριότητες και πολιτιστικές δραστηριότητες, όλα μέσα σε μια ομοσπονδία. Γι αυτή την ομοσπονδία χρειαζόταν να δημιουργηθεί μια τράπεζα……

«Είναι αναγκαίο να δημιουργηθεί ένα ίδρυμα τραπεζικής φύσης»……

 Από αυτές τις καθοδηγητικές σκέψεις του Rudolf Steiner ξεκίνησε μια ώθηση που πρώτα πραγματοποιήθηκε στο Bochum και αργότερα στο Dornach και σε άλλες χώρες.¹² Όλες αυτές οι τράπεζες φέρουν μια βασική ώθηση, συγκεκριμένα να καταργήσουν το απρόσωπο του χρήματος και να επανασυνδέσουν την ανθρώπινη πνευματικότητα με τις ίδιες τις χρηματικές διαδικασίες. Δηλαδή, να δομήσουν την τραπεζική δραστηριότητα με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορούμε να πούμε: Άνθρωποι βοηθούν ανθρώπους. Οι άνθρωποι που εργάζονται στο τραπεζικό ίδρυμα βοηθούν άλλους ανθρώπους σ’ αυτό που μόλις είδαμε: να μπορέσουν, ανεξάρτητα σε ποια μορφή εργασίας συμβαίνει, να εκπληρώσουν τη βιογραφία τους.

 Αυτό κάνει τους υπευθύνους στην τράπεζα να δείχνουν ενδιαφέρον για την πρωτοβουλία, τη δημιουργικότητα και την επιχειρηματικότητα διαφόρων ατόμων ή ομάδων. Ενώ παντού στον κόσμο πριν να εκδοθεί μια πίστωση τίθεται το ερώτημα «Τι εγγύηση έχετε; Ακίνητα; Τιμαλφή;», ο τραπεζικός που έχει πνευματική κατανόηση της τραπεζικής λειτουργίας ρωτάει για την πρωτοβουλία, για τη θέληση. Ρωτάει επίσης και για τον περίγυρο: Υπάρχουν άνθρωποι που το θέλουν αυτό; Υπάρχουν άλλοι που θα το στηρίξουν; Υπάρχουν ίσως κάποιοι που θα ήθελαν να σταθούν ως εγγυητές; Με κάποιο τρόπο, που διαφορετικά δεν συνηθίζεται, ο ανθρωπόσοφος τραπεζικός συμμετέχει στην ίδια τη διαδικασία. Γίνεται και ο ίδιος επιχειρηματίας. Όπως λέει ο Rudolf Steiner: «ο τραπεζιτικός δεν θα παίζει μόνο το ρόλο του δανειστή, αλλά πολύ περισσότερο του εμπόρου που μετέχει στην υπόθεση, που με υγιείς αισθήσεις μπορεί να κρίνει τη δυναμικότητα του εγχειρήματος που πρόκειται να χρηματοδοτηθεί και που, με επίγνωση της πραγματικότητας, μπορεί να λάβει τα απαραίτητα μέτρα για την πραγματοποίησή του».¹³ Συμμετέχει κι αυτός από τη χρηματική πλευρά στην επιχείρηση. Συνοδεύει και προάγει εκείνο που διάφοροι άνθρωποι θέλουν να αναπτύξουν, σε οποιοδήποτε τομέα, από το νηπιαγωγείο μέχρι το πανεπιστήμιο, από την καλλιέργεια φαρμακευτικών βοτάνων μέχρι το εργοστάσιο.

Γι αυτό το σκοπό χρειάζεται να έχει κοινωνική επίγνωση. Αυτήν όμως την αποκτά μόνον όταν αναπτύσσει μια πνευματική αντίληψη για τον άνθρωπο, για την ανθρωπότητα, για την κατάσταση. Έτσι οι συνεργάτες σε μια ανθρωποσοφικής κατεύθυνσης τράπεζα εργάζονται από κοινού με πνευματικά ζητήματα… και γνωρίζουν καλά: Αυτό που επανειλημμένα επεξεργαζόμαστε ως γνώση του ανθρώπου και κατανόηση των ιστορικών γεγονότων, εξελίσσει μέσα μας τέτοιες ικανότητες, που μας βοηθούν να ακολουθήσουμε τις διάφορες πρωτοβουλίες με κοινωνική επίγνωση και κατανόηση, να τις προάγουμε με σωστό τρόπο και να συμβάλουμε με σωστού μεγέθους πιστώσεις. Αυτό είναι πράγματι κάτι μοναδικό……

Επίσης, όπως ο ανθρωπόσοφος τραπεζίτης αντιμετωπίζει τον πελάτη του, τον δανειζόμενο, με τον ίδιο τρόπο αντιμετωπίζει και τον καταθέτη. Εδώ κρύβεται ένα μεγάλο μυστικό – που πάλι είναι πολύ δύσκολη υπόθεση. Όταν κάποιος καταθέτει τα λεφτά του σε μια τράπεζα, εκείνη τα χρησιμοποιεί. Χρηματοδοτεί και δίνει δάνεια σε διάφορες επιχειρήσεις. Ο άνθρωπος όμως είναι πραγματικά συνδεδεμένος, ως προς το πεπρωμένο του, με αυτό που γίνεται με τις πιστώσεις…… Δεν είναι αδιάφορο αν τα λεφτά που έχω στην τράπεζα χρησιμοποιούνται πχ για τη χρηματοδότηση βομβών ναπάλμ… Ο Rudolf Steiner επέλεξε εκείνη τη φορά ένα άλλο παράδειγμα: «Με τα χρήματά μας ίσως κινείται ένα εργοστάσιο οινοπνευματούχων ποτών. Σ’ αυτή την περίπτωση είμαστε καρμικά συνδεδεμένοι και συμβάλλουμε στην εξάπλωση του αλκοολισμού!»

Αυτό ρίχνει φως σε έναν τομέα, στον οποίο η ανθρωποσοφική τραπεζική εργασία προσπαθεί να εμβαθύνει και που καταλήγει στο ότι ο ανθρωπόσοφος τραπεζίτης προσπαθεί να έρθει σε διάλογο με τον καταθέτη. Λέει στον καταθέτη: «Θέλεις να καταθέσεις είκοσι χιλιάδες ευρώ στην τράπεζά μας. Τι θα ήθελες να προωθήσουμε με αυτό το ποσό; Ίσως κάτι στο χώρο της περίθαλψης ή της παιδαγωγικής;» Ξαφνικά αρχίζουν εσωτερικές διαδικασίες – ακόμα και το θετικό στοιχείο έχει καρμική βάση. Ο εν λόγω άνθρωπος αρχίζει να σκέπτεται και λέει: «Θα ήθελα να βοηθήσω την βιοδυναμική γεωργία». Κάτι αναδύεται που μοιάζει με καρμική λαχτάρα – τη συμμετοχή του σε νέες μορφές καλλιέργειας ή παιδαγωγικής ή άλλων μορφών παραγωγής στην οικονομία.

Μια πνευματικά εννοούμενη τραπεζική υπηρεσία έχει να κάνει με την ανταλλαγή υπηρεσιών μεταξύ των βιογραφιών των ανθρώπων. Το χρήμα οπισθοχωρεί από τον κυρίαρχο ρόλο του. Απογυμνώνεται από την εξουσία που έχει, ενώ η επίγνωση και κατανόηση του ανθρώπου αποκτούν καθοριστική σημασία. Η τράπεζα είναι το «πλέξιμο» ανάμεσα στους συνεργάτες, ανάμεσα σ’ αυτούς που καταθέτουν χρήματα κι αυτούς που τα δέχονται υπό μορφή δανείου, καθώς και όλους όσους εμπλέκονται σε άλλες τραπεζικές συναλλαγές. Η τράπεζα είναι πάντα μια «τομή» της συγκεκριμένης ανθρώπινης κατάστασης, όπου το δημιουργικό στοιχείο μπορεί να γεννηθεί.

……

Τέλος φτάνουμε σε έναν τομέα που πρέπει να τον δούμε πολύ σοβαρά. Η πραγματική περιουσία μιας κοινότητας – μιας ένωσης ανθρώπων ή ενός λαού, της ευρωπαϊκής ένωσης ή μιας τοπικής κοινότητας – είναι η δημιουργική δύναμη πρωτοβουλίας των ανθρώπων. Δεν είναι οι φυσικοί πόροι, το πετρέλαιο ή άλλα παρόμοια, δηλαδή πόροι που αργά ή γρήγορα τελειώνουν, αλλά η δημιουργικότητα. Αυτή είναι ο πραγματικός πλούτος μιας κοινότητας. Ο πλούτος αυτός χρειάζεται να έχει πρόσβαση σε όλο τον κοινωνικό οργανισμό.

Ο τρίπτυχος κοινωνικός οργανισμός σημαίνει ότι η πνευματική ζωή αποκτά αυτονομία, το ίδιο και η νομική ζωή και η οικονομία. Μόνον όταν ο άνθρωπος βρίσκεται μέσα σε όλον αυτό τον κοινωνικό οργανισμό απελευθερώνονται οι δημιουργικές του ικανότητες. Γι αυτό είναι κρίσιμο, όταν η πολιτεία αρχίζει να κάνει περικοπές στην πολιτιστική ζωή. Τότε κλείνουν θέατρα και πολλά άλλα. Πρόκειται για εσφαλμένη άποψη. Όλες οι δυνάμεις συγκεντρώνονται στην οικονομία, για να διατηρηθεί ο πλούτος. Όχι! Ο πλούτος μιας χώρας προκύπτει από την προθυμία και την ικανότητα για εργασία των κατοίκων της. Οι άνθρωποι χρειάζονται ολόκληρο τον κοινωνικό οργανισμό. Χρειάζονται τα μουσεία, τα θέατρα, τις ανώτερες σχολές, χρειάζονται τις τέχνες, καθώς και τη θρησκευτική ζωή. Χρειάζονται επίσης μια ισορροπημένη πολιτική ζωή, αλλά και την οικονομική ζωή.

Έτσι φτάνουμε σε μια τελευταία πλευρά αυτής της θεώρησης πάνω στη βάση της ανθρωποσοφικής κοινωνικής γνώσης.

Το χρήμα εμφανίζεται πράγματι διαφορετικό σε διάφορες καταστάσεις. Το χρήμα έχει τρεις σημαντικές ποιότητες. Μπορεί από τη μια πλευρά να είναι αγοραστικό χρήμα, το οποίο χρησιμοποιούμε όλοι, χρήμα έναντι αγαθών. Αυτός είναι ουσιαστικά ο τομέας του εμπορίου. Το εμπόριο αρχίζει εκεί που τα αγαθά περνούν έξω από την πύλη του εργοστασίου και μέσω των καταστημάτων φτάνουν στους καταναλωτές. Το εργοστάσιο αυτό καθαυτό ανήκει στην πνευματική ζωή. Συνήθως σκεπτόμαστε ως εξής: τα μηχανήματα είναι η οικονομική δραστηριότητα, το γραφείο είναι η πνευματική ζωή. Όμως η μηχανή έχει για τον άνθρωπο του εργοστασίου την ίδια σημασία που το έχει το γραφείο για τον θεωρητικό: είναι ένα μέσο για την ενεργοποίηση των ικανοτήτων του. Η ενεργοποίηση των ικανοτήτων είναι πάντα η πνευματική ζωή! Το αγοραστικό χρήμα λοιπόν – το χρήμα με το οποίο αγοράζουμε κάτι – είναι δικαιολογημένο όταν αντιστοιχεί σε ένα προϊόν.

Η πολιτιστική ζωή, από την άλλη πλευρά, χρειάζεται χρήμα δωρεάς, χρειάζεται χρήμα που εισρέει από το πλεόνασμα της οικονομικής ζωής και που απελευθερώνεται για την πολιτιστική ζωή.

Στο «Οικονομικό σεμινάριο» ο Rudolf Steiner ήταν πολύ σαφής: Η πολιτιστική ζωή αποδυναμώνεται όταν μειώνονται οι δωρεές¹⁴. Με αυτό εννοείται μια εσωτερική διαδικασία, όχι ότι κλείνουν τα μουσεία επειδή δεν εισρέουν πολλά επιδόματα. Όμως όταν μέσα στον κοινωνικό οργανισμό δεν ρέουν οι διαδικασίες που έχουν να κάνουν με το χρήμα δωρεάς – οι διαδικασίες του χρήματος μοιάζουν με την κυκλοφορία του αίματος – τότε η ελεύθερη, δημιουργική πολιτιστική ζωή φθίνει. Γι αυτό, όλες οι ανθρωποσοφικές τράπεζες αισθάνθηκαν επανειλημμένα υποχρεωμένες να φροντίσουν ώστε να ρεύσουν χρήματα στην πολιτιστική ζωή. Η πολιτιστική ζωή πρέπει να στηριχθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να διατίθεται κάτι ελεύθερα.

Μεταξύ του αγοραστικού χρήματος και του χρήματος δωρεάς υπάρχει το δανειστικό χρήμα, ως μια τρίτη δυνατότητα. Αυτό δίνεται για να ξεκινήσει μια πρωτοβουλία και μετά επιστρέφει πάλι.

Κι αυτό είναι επίσης μια αποστολή της πνευματικά εννοούμενης τράπεζας. Βρισκόμαστε ακόμα στην αρχή. Θα χρειαστούν ίσως ακόμα μερικοί αιώνες πριν η ανασυγκρότηση του ανθρώπου – που ήδη έχει αρχίσει – φέρει κάποιο αποτέλεσμα. Γι αυτό είναι επίσης αποστολή της τράπεζας, να δρα ώστε οι τρεις αρχέτυπες μορφές του χρήματος – αγοραστικό χρήμα, δανειστικό χρήμα και χρήμα δωρεάς – να αποκρυσταλλώνονται όλο πιο σωστά, ώστε τοπικά, από τον ένα ή τον άλλο τόπο, να ρέουν θεραπευτικές δυνάμεις σε όλο τον κοινωνικό οργανισμό.

Ένα πνευματικά εννοούμενο τραπεζικό σύστημα πρέπει να έχει μια κεντρική αποστολή, κάτω από την οποία εντάσσονται όλες οι μέθοδοι και όλα τα μέτρα: Να υπηρετεί τον άνθρωπο στην πορεία της ενσάρκωσής του, όχι το χρήμα ή το κεφάλαιο. Αυτό θα είναι το μεγάλο αναγνωριστικό στοιχείο, το καθοριστικό ερώτημα στις επόμενες δεκαετίες: Θέλουμε να γίνουμε υπηρέτες του κεφαλαίου, του χρήματος, να εργαζόμαστε για να πολλαπλασιάζουμε το χρήμα και το κεφάλαιο ή θέλουμε να υπηρετούμε τους ανθρώπους στο βιογραφικό τους δρόμο;

Από αυτό προκύπτει κάτι που μπορούμε να ονομάσουμε ανθρώπινα προσαρμοσμένη συναναστροφή με το χρήμα.

Το χρήμα μπορεί να δώσει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να σταθεί τόσο ελεύθερος, ώστε να μπορέσει να πραγματοποιήσει τη δημιουργική αποστολή που έχει αναλάβει. Το χρήμα μπορεί να δώσει στον άνθρωπο ελευθερία πρωτοβουλίας.

Η δράση μας με το χρήμα μπορεί να είναι τέτοια, ώστε οι διάφορες πρωτοβουλίες πολλών ατόμων να εμφανίζονται με ίσα δικαιώματα. Η τράπεζα πρέπει να αποφεύγει να στηρίζει το αγαπημένο πρόγραμμα ενός συγκεκριμένου πελάτη, αλλά να εξετάζει: Προκύπτει αυτό από τη ζωή του; Σ’ αυτή την περίπτωση μπορούμε να το υποστηρίξουμε. Ακόμα κι αν πρόκειται για τις πιο διαφορετικές πρωτοβουλίες, η τράπεζα πρέπει να αναγνωρίζει ισάξια τη θέληση για πράξη και να την στηρίζει.

Μπορεί επίσης να επιτευχθεί μια αδελφική εξισορρόπηση των διαφόρων επιπέδων περιουσίας. Υπάρχουν άνθρωποι με χρήματα – από κληρονομιά ή χάρη στην εργατικότητά τους – που αναρωτιούνται: Πώς μπορούν αυτά τα χρήματα να ικανοποιήσουν άλλους που – προσωπικά ή στη δραστηριότητά τους – βρίσκονται σε λιγότερο ευμενή θέση;

Μια πνευματικά εννοούμενη τράπεζα μπορεί, λοιπόν, να προσπαθήσει με τη βοήθεια του χρήματος να προωθήσει την ελευθερία, την ισότητα και την αδελφότητα μεταξύ των ανθρώπων. Από μια τέτοια δραστηριότητα που επιτελείται καθημερινά από τους ενεργούς ανθρώπους στις διάφορες τραπεζικές υπηρεσίας, μπορεί να προκύψει κάτι – αν και πρόκειται μόνο για μικρές φωτεινές νησίδες σε έναν ωκεανό εργασίας – που μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ως το αληθινό μυστικό του χρήματος. Κι αυτό είναι, ότι με το χρήμα και μέσω του χρήματος μπορούμε να αποκτήσουμε εμπειρίες πάνω στη Γη, που μόνον εμείς οι άνθρωποι μπορούμε να κάνουμε και που μετά το θάνατο φέρνουμε στις θεϊκές οντότητες του πνευματικού κόσμου.

Σε αρκετές περιπτώσεις ο Rudolf Steiner συνέδεσε αυτές τις θεωρήσεις με τους τρεις πειρασμούς του Χριστού. Ο τρίτος μεγάλος πειρασμός ήταν: «Πες στην πέτρα να γίνει ψωμί!» ¹⁵ Ενώ ο Χριστός μπορούσε εύκολα να αποπέμψει τους δυο πρώτους πειρασμούς, εδώ γεννιέται ένα ερώτημα: «Ο άνθρωπος δεν ζει μόνο με ψωμί». Ο Χριστός όμως δεν γνώριζε ακόμα τις ανάγκες του ανθρώπου στη Γη, ότι χρειάζεται χρήμα για να αγοράσει το ψωμί του. Είχε μόλις εισέλθει ως θεϊκή οντότητα στα γήινα περιβλήματα μετά τη βάπτιση στον Ιορδάνη. Ο Rudolf Steiner χρησιμοποιεί αυτή την εικόνα: Και οι θεϊκές οντότητες θέλουν επίσης να βιώσουν τις εμπειρίες που αποκτά ο άνθρωπος εδώ στη Γη, στο βασίλειο του Άριμαν, καθώς και πώς ο άνθρωπος αρχίζει να απελευθερώνεται από την εξουσία του Άριμαν και του χρήματος, όχι απορρίπτοντας τον Άριμαν, αλλά απελευθερώνοντάς τον……

Η συμπεριφορά προς το χρήμα είναι η αρχή της δράσης του ανθρώπου, για να επαναφέρει την πνευματική οντότητα που εμφανίζεται τώρα ως εχθρός του Θεού. Διότι οι δυνάμεις της αντίδρασης έχουν αναλάβει τον ρόλο τους, για να μπορέσει ο άνθρωπος να αναπτύξει τη δύναμη να αντισταθεί. Στο βαθμό που δίνουμε ξανά στο χρήμα τον αληθινό του χαρακτήρα, απελευθερώνοντάς το από τις σατανικές δυνάμεις, μπορούμε να φέρουμε κάτι στις θεότητες, το οποίο δεν το γνωρίζουν – στον πνευματικό κόσμο δεν υπάρχει χρήμα! Οι θεϊκές οντότητες πρέπει να ακούσουν από τους ανθρώπους πώς μπορούν να υπερνικηθούν οι δαίμονες που συνδέονται με το χρήμα και έτσι να γίνει το χρήμα και συγχρόνως ο Άριμαν υπηρέτης της θέλησης για ενσάρκωση και εργασία, την οποία φέρουν οι άνθρωποι, ο καθένας για τον εαυτό του και για όλη την κοινότητα των συνεργαζόμενων ανθρώπων.